در ایران، حداقل 30 بیماری برای درختان پسته گزارش شده است که یکی از مهمترین آنها نماتد مولد غده یا گال ریشه است. آلودگی توسط گونه های جنس Meloidogyne در ریشه پسته انجام می شود که باعث تغییراتی در فیزیولوژی درخت نیز می گردد. بیشترین درصد فراوانی آلودگی بر روی ریشه درختان پسته مربوط به گونه‌های M. javanica و M. incognita گزارش شده است.
خسارت نماتد مولد گرده ریشه در پسته
نماتد با نفوذ به ریشه و ترشح آنزیم های مختلف متابولیسم درخت را به نفع خود و دیگر عوامل بیماری زا تغییر می دهد. بافت آلوده ریشه نیز با بزرگ شدن سلول ها و ازدیاد تقسیم سلولی در نقاط آلوده ریشه و سنتز بیشتر هورمون اکسین، سعی در فرار از شرایط تنش ناشی از نماتد را دارد، که منجر به این خواهد شد که رشد ریشه از حالت طبیعی خارج شده و گال یا غده هایی در داخل ریشه بوجود می آید. در ادامه ریشه درخت آلوده نمی تواند وظایف اصلی خود یعنی رشد طبیعی و جذب مواد غذایی از خاک را به خوبی انجام دهد. در ادامه رشد و کارکرد اندام های هوایی نیز دچار اختلال و کاهش چشمگیری پیدا می کند. آلودگی خصوصاً در درختان جوان بیشتر و علائمی شبیه به کمبود مواد غذایی می باشد. آلودگی به نماتد مولد گره ریشه خصوصاً باعث کاهش جذب عناصر غذایی مانند پتاسیم و روی در ریشه و کاهش این عناصر غذایی در شاخه و برگ می شود، که اثر ناشی از کمبود پتاسیم به خوبی در درختان آلوده قابل مشاهده است. نیتروژن، فسفر، منیزیم و آهن در شاخه و برگ درختان پسته چندان تحت تأثیر آلودگی قرار نگرفته ولی میزان کلسیم در اندام های درختان آلوده در مقایسه با درختان سالم کاهش نشان داده است. عموماً در باغ علائم به صورت لکه ای و به صورت کاهش رشد و کوتاه ماندن گیاه، کاهش پوشش برگی و سطح برگ، ریزش میوه ها، خزان زودرس، پژمردگی در ساعات گرم روز، سوختگی حاشیه ای برگ ها و کاهش تولید محصول نمایان می شود.
چرخه زندگی نماتد مولد غده ریشه پسته
در شرایط مناسب رطوبت و دما، معمولاً در اوایل بهار و همچنین اواخر تابستان و اوایل پاییز، تخم های نماتد موجود در خاک تفریخ شده و لارو سن دوم از آن خارج می شود. لاروهای سن دوم به محض برخورد با ریشه های فرعی درخت، وارد ریشه می شود. سپس در بین سلول های منطقه طولی ریشه حرکت می کنند تا در محلی نزدیک استوانه مرکزی که معمولاً ناحیه انشعابات ریشه های جانبی هست مستقر شوند و شروع به تغذیه می کنند. لاروهای سن دوم بعد از متورم شدن و گذراندن دو سن لاروی در نهایت یا به نماتد ماده بالغ تبدلی شده و غیرمتحرک داخل ریشه ها باقی می مانند و یا اینکه به نماتد نر بالغ تبدیل و از ریشه های خارج می شوند. سلول ها در اطراف سر نماتدهای بزرگ شده و ایجاد گال می کند. نماتد ماده از چندین تا هزار تخم در ماده ژلاتینی مترشحه در انتهای بدن خود می گذارد.
با توجه به شرایط آب و هوایی مناطق پسته کاری کشور، معمولاً در ابتدای فصل رشد با مساعد شدن درجه حرارت فعالیت لاورهای سن دوم در اردیبهشت ماه و مرداد ماه به اوج خود می رسد. حتی در برخی مناطق نیز در آذر ماه افزایش نسبی حضور نماتد در خاک مشاهده شده است. بیشتر تراکم نماتد در خاک در تابستان می باشد. بنابراین می توان حداقل سه نسل در طول سال برای نماتد مولد غده ریشه پسته متصور شد. در شرایط مساعد و کنترل شده زمان تکمیل یک نسل از این نماتد معمولاً 30 روز می باشد اما در عمل و در باغات پسته نماتد اجازه تکثیر بیشتری نمی یابد، ضمن اینکه با توجه به زمان های ریشه زایی درخت خود را سازگار کرده است تا حداکثر تهاجم به میزبان را از خود نشان دهد. نکته مهم دیگر اینکه اکثر علف های هرز در باغات پسته به عنوان میزبان ثانویه برای گونه های مختلف نماتد مولد غده ریشه مطرح می باشند که این مهم نشان دهنده لزوم کنترل مناسب علف های هرز خصوصاً در باغات آلوده به نماتد می باشد.
شکل 1- نوسان تراکم جمعیت لارو سن دوم، نماتد ماده و تعداد گال بر روی ریشه درخت پسته (منطقه رفسنجان کرمان)
مدیریت بیماری نماتد مولد گره ریشه پسته
نماتدها با توجه به اینکه درون خاک حرکت دارند در جاهایی که بافت خاک شنی و سبک باشد بیشتر موجب خسارت می شوند در نتیجه اگر بافت خاک شنی باشد و نماتد هم وجود داشته باشد با مشاوره کارشناس خاک شناسی اضافه کردن رس به خاک و بهم زدن آنها خسارت را کمتر می کند، همچنین استفاده بیشتر از کودهای آلی و فسفره از جمله اوره فسفات، کودهای پتاسه، و همچنین اسید هیومیک برای ریشه زایی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. بهتر است کود دامی پوسیده (مخلوط گاوی و مرغی) و یا کودهای حیوانی فرآوری شده (پلت مرغی) همراه کودهای فسفره و پتاسه بصورت چالکود در باغات آلوده مورد استفاده قرار بگیرد تا تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. بطور کلی استفاده بیشتر از کودهای آلی به خصوص کودهایی که منجر به افزایش فعالیت میکروارگانیسم های مفید خاک شود، عرصه را برای فعالیت نماتد کاهش خواهد داد. به همین علت یکی از ارکان اصلی در مبارزه با نماتد، توجه بیشتر به استفاده از کودهای آلی در برنامه غذایی چه به صورت تغذیه زمستانه و چه در طول فصل رشد می باشد. بهداشت زراعی در باغات آلوده رعایت شود، و از ورود ابزارها و ادوات کشاورزی بدون پاکسازی و نظافت و ضدعفونی در صورت لزوم جلوگیری شود. هرس درختان آلوده به نماتد باید با حساسیت ویژه تر در دستور کار قرار بگیرد. چراکه به علت آلودگی تمام یا قسمتی از ریشه گیاه به نماتد، تعادل بین اندام هوایی و ریشه باید حفظ شود. استفاده از سموم نماتدکش باید در برنامه کنترل باغ آلوده به نماتد قرار بگیرد. البته کنترل شیمیایی موثر و با استفاده از سموم کارآمد علیه نماتدها هزینه زیادی دارد، اما در آلودگیهای وسیع و شدید چارهای جز استفاده از آنها در کنار راهکارهای مدیریتی دیگر نمی باشد. نکته اینکه باید توجه داشت که با توجه به کارکرد سموم، زمان مناسب برای استفاده از آنها جهت تأثیرگذاری حداکثری مدنظر قرار بگیرد.